Eenzaamheid onder jongeren

Het thema eenzaamheid is een ingewikkeld thema. Je denkt misschien bij het woord eenzaamheid meteen aan ouderen, maar ook jongeren hebben hier ontzettend veel last van. Deze problemen werden door corona ineens veel zichtbaarder. Ze kwamen aan de oppervlakte en daardoor veel in het nieuws. Om aan de slag te gaan met dit thema was het noodzaak om te zoeken naar werkzame elementen om eenzaamheid tegen te gaan onder jongeren tussen de 12 en 18 jaar. Het is namelijk een gevoelig thema waarmee je heftige problematiek bij jongeren kunt aanraken en naar boven brengen. Een verkeerde aanpak kan dan averechts effect hebben, dus hebben we besloten te starten met wetenschappelijk onderbouwd onderzoek.

Samen met Annelies Bartelink van cultuur eigen heb ik onderzoek gedaan naar het thema eenzaamheid onder jongeren.

Annelies heeft een literatuuronderzoek gedaan en hier een onderzoeksrapport over geschreven met een aantal aanbevelingen voor Project SOLO:

• Interne veiligheid
  Omdat eenzaamheid een complex en lastig te bespreken thema is, is een veilige setting in de groep essentieel.

• Een project mèt – en niet over – jongeren
  Om jongeren de ernst van het thema in te laten zien is het belangrijk om ze mede deskundig te maken en te zorgen dat ze de urgentie van het thema zelf ook voelen.

• Geef de jongeren regie waar project SOLO voor hen over gaat
  Het is belangrijk om samen met de jongeren te duiden waar Project SOLO voor hen over gaat en om samen met hen te zoeken naar de juiste woorden (veilige taal) om eenzaamheid en de gevoelens die hierbij komen kijken bespreekbaar te maken.

• Stem de invulling van project SOLO af op de specifieke behoefte(n) van de jongeren
  Vanwege de meerduidigheid en meerdere oorzaken die een gevoel van eenzaamheid kunnen veroorzaken, is het belangrijk om project SOLO zoveel mogelijk op maat af te stemmen op de behoefte van de individuele jongeren.

• Kans om laagdrempelig uit te blinken in plaats van focus op een leerervaring
  Bij SOLO dient de nadruk te liggen op dat wat de jongeren al kunnen; ze de mogelijkheid bieden uit te blinken, op een laagdrempelige manier. Meedoen is per definitie slagen.

• Creëer een setting waarin jongeren kunnen uitwisselen
  Door de gevoelens van eenzaamheid uit te wisselen met elkaar kunnen jongeren positiever in het leven gaan staan. Daarnaast draagt het bij aan een probleemoplossende houding.
• Van signaleren tot ondersteuning: creëer een goed geïnformeerd sociaal vangnet rondom de jongeren
  Ouders/ verzorgers en andere familieleden, mentoren, het hulpteam binnen de school en leerkrachten spelen allemaal een rol in het welzijn van de jongeren en kunnen dienen als sociaal vangnet. Daarom is het belangrijk dat zij goed geïnformeerd worden over de problematiek, diens verschijningsvormen, de risico’s, het belang van het doorbreken van het taboe en welke wegen naar hulp er zijn.
• Betrek beleidsmakers en partners bij het project

Met de aanbevelingen op zak ben ik verder gegaan met het ontwikkelen van de creatieve activiteiten.

Brainstormsessies

Allereerst moesten de thema’s van de activiteiten worden vastgesteld. De thema’s die gekozen zijn komen voort uit verschillende brainstormsessies met Janko en Mick. Het onderzoek van Annelies was onze rode draad in deze brainstormsessies. Daarnaast heb ik aanvullend onderzoek gedaan waar dit nodig was, bijvoorbeeld naar bestaande werkvormen en interventies, best practices, organisaties die binnen dit thema actief zijn en verdere uitwerking van de aanbevelingen van Annelies.

Uit het onderzoek van Annelies bleek dat;

“zolang het binnen de groep kwetsbaar voelt om het gesprek over eenzaamheid te voeren, is het raadzaam om te zoeken naar taal en verwante onderwerpen die minder kwetsbaar voelen”

Daarom wordt de projectweek gestart met toegankelijke thema’s zodat de drempel zo laag mogelijk is voor de leerlingen. Gedurende de projectweek worden de thema’s complexer gemaakt. Het is belangrijk om niet te vergeten dat naast deze activiteiten een digitale voorstelling loopt waarin het thema eenzaamheid ook aan bod komt. Hierdoor wordt het thema sowieso besproken, maar dan met een kleine omweg. De thema’s die besproken worden zijn:

• Dag 1 – Waardeloos!
• Dag 2 – Back to the future
• Dag 3 – Ik en jij
• Dag 4 – Wat je aandacht geeft groeit

Dag 1 – Waardeloos!

Mijn eigen onderzoek bestond onder andere uit onderzoek doen naar de doelgroep (jongeren tussen de 12 en 18 jaar, ook wel; adolescenten genoemd). Bekende psycholoog Erik Erikson heeft hier ook onderzoek naar gedaan en onderscheid vier fasen in de adolescentieperiode. Hij noemt deze fase de identiteitsontwikkeling.

De fasen zijn het besef van: continuïteit, herkenning en erkenning, innerlijke vrijheid in afhankelijkheid en het besef van een zinvolle toekomst.

Toen ik dat las ging er een lampje branden.

In mijn zoektocht naar het thema eenzaamheid kwam Movisie veel naar voren. Uit een van hun onderzoeken over eenzaamheid onder jongeren bleek “dat studenten die eenzaamheidsgevoelens ervaren, maar wel een positieve toekomstoriëntatie hebben, minder depressieve symptomen of zelfmoordgedachten hebben in vergelijking tot eenzame studenten die geen positieve toekomstoriëntatie hebben”.

Psycholoog Erik Erikson had het over een zinvolle toekomst en Movisie over een positieve toekomstoriëntatie. Ik ben verder gaan zoeken naar de doelgroep in combinatie met mijn bevindingen over het creëren van een toekomstbeeld. Adolescenten zijn op de middelbare school veel bezig met het thema zingeving. Dit komt onder andere omdat zij aan het begin van de volwassenheid staan. Ze moeten keuzes maken die bepalend kunnen zijn voor een langere periode. Denk bijvoorbeeld aan het kiezen van een geschikte studie.

Daarnaast heeft corona ervoor gezorgd dat men meer nadenkt over het leven.

Om de projectweek zo laagdrempelig mogelijk te starten is ervoor gekozen om de waardevolle en waardeloze dingen in het leven te bespreken. En dat te doen op een manier die jongeren aanspreekt. Wat is de waarde van bijvoorbeeld Spongebob? En wat vinden de leerlingen de meest waardeloze plek in de school? Aan de hand van creatieve opdrachten maken de leerlingen kennis met dit thema en laden we het woord “waardevol” met betekenis.

Dag 2 – Back to the future

Uit de research uit dag 1 bleek “dat studenten die eenzaamheidsgevoelens ervaren, maar wel een positieve toekomstoriëntatie hebben, minder depressieve symptomen of zelfmoordgedachten hebben in vergelijking tot eenzame studenten die geen positieve toekomstoriëntatie hebben” . Hieruit is het thema van dag 2 gekomen; een positieve toekomstoriëntatie creëren.

Het nadenken over de toekomst gaat gepaard met het maken van plannen en het stellen van doelen. Het vormen van een toekomstbeeld vraagt ook de nodige aandacht. Als ik jou nu vraag om je toekomst vorm te geven over twee of vijf jaar lukt dat misschien, maar over tien, twintig of dertig jaar wordt het moeilijk. Dit komt omdat onze hersenen dit simpelweg niet zo makkelijk kunnen doordat er bepaalde activiteit in de hersenen afneemt bij het denken aan de toekomst. Je hersenen stoppen met denken aan jezelf en ze doen alsof het om een ander gaat . Maar hoe kan er dan wel gedacht worden aan de toekomst? En hoe vergroot je de kans dat je ook écht gelooft in de haalbaarheid van dit toekomstbeeld? Dit kan worden gerealiseerd door het maken en delen van levendige details bij het denken aan de toekomst en door deze te delen met anderen.

“Als ik jou nu vraag om je toekomst vorm te geven over twee of vijf jaar lukt dat misschien, maar over tien, twintig of dertig jaar wordt het moeilijk.”

Leerlingen onderzoeken tijdens deze activiteit hoe hun leven eruit ziet over 15 jaar. Eerst gaan ze kijken naar een absurde situatie. Denk bijvoorbeeld aan;

“Hoe ziet jouw leven over 15 jaar eruit als je leeft in The upside down in Stranger Things?”

Vervolgens gaan ze kijken hoe ze hun eigen situatie vorm kunnen geven aan de hand van een creatieve visualisatie. Op deze manier leren de leerlingen met behulp van levendige details hun eigen positieve toekomstbeeld te creëren én de eerste stappen definiëren in het manifesteren van deze toekomst.

Dag 3 – Ik en jij

In mijn zoektocht naar het thema kwam ik ontwikkelingspsycholoog Gerine Lodder ook vaak tegen. Zij benoemt dat het het signaleren van eenzaamheid voornamelijk kan worden aangepakt met het ontwikkelen van cognitieve gedragstherapie en met sociale vaardigheden. De cognitieve gedragstherapie komt terug in dag 4 – Wat je aandacht geeft groeit. Hierbij leren de leerlingen namelijk aan de hand van creatieve opdrachten hoe negatieve gedachten patronen doorbroken kunnen worden.

Op dag 3 wordt het ontwikkelen van de sociale vaardigheden ingezet om de problematiek rondom eenzaamheid aan te pakken. Daarom “Ik en jij” over betekenisvol contact maken met anderen.

Het gaat hierbij niet om zoveel mogelijk nieuwe vrienden maken om eenzaamheid te voorkomen of tegen te gaan, maar om betekenisvol contact maken met anderen.

Dit blijkt ontzettend belangrijk te zijn in het tegengaan van eenzaamheid. Door op dag drie te focussen op het ontwikkelen van sociale vaardigheden geven wij de leerlingen handvatten om met zichzelf en met anderen om te gaan. De leerlingen gaan kijken naar de ik, jij en wij-competenties.

De leerlingen bekijken verschillende casussen. Wat doen ze als ze hun lunch vergeten op school? Vragen ze hun vrienden om lunch te kopen of verwacht je dat je vrienden dat uit zichzelf aanbieden?

Wat mag je eigenlijk verwachten van de ander in een vriendschap?

Ze leren met behulp van deze casussen hun eigen verwachtingen in kaart te brengen en die van de ander.

Dag 4 – Wat je aandacht geeft groeit

Zoals ik al benoemde kan het signaleren van eenzaamheid worden aangepakt met het ontwikkelen van cognitieve gedragstherapie en met sociale vaardigheden. Op dag 3 komen de sociale vaardigheden aan bod.

Op dag 4 worden de elementen uit cognitieve gedragstherapie ingezet bij de activiteit “Wat je aandacht geeft groeit”.

Met cognitieve gedragstherapie worden negatieve gedachtenpatronen doorbroken. Uit het onderzoek van Annelies bleek dat het uitwisselen van de verschillende coping strategieën erg belangrijk kan zijn bij het bespreekbaar maken van het thema eenzaamheid. Daarom gaat deze dag over het positief leren omgaan met tegenslagen en over hoe iedereen hier anders mee omgaat (copingstrategieën).

Jongeren die kampen met eenzaamheidsgevoelens kunnen terechtkomen in een negatieve spiraal van gedachten. Door om te leren gaan met negatieve gedachten in sociale situaties kan eenzaamheid voorkomen worden. Dit kan worden gedaan met behulp van sociaal cognitieve technieken. Volgens een onderzoek van Movisie start dit met het signaleren en bewust worden van negatieve gedachten. Zij hebben hier vier manieren voor, namelijk: gedachten uitdagen, gedachten focussen, anders denken door anders doen en door zelfcompassie te stimuleren .

Het is dus belangrijk om jongeren “te leren hoe ze zichzelf kunnen stoppen en afleiden wanneer ze piekeren” .

Volgens een onderzoek van Movisie kan dit op verschillende manieren bereikt worden:

• Aandacht in het hier en nu.
• Aandacht voor een activiteit waar een focus voor nodig is, zoals puzzelen, sporten, tekenen of muziek maken.
• Aandacht op de dingen waar iemand dankbaar voor is. Dit kan bijvoorbeeld door middel van een reflectieoefening aan het eind van de dag.

Daarnaast kan het bij dit thema zinvol zijn om jongeren elkaars gedachten te laten delen, blijkt uit het onderzoeksrapport van Annelies. Door inzicht te creëren in hoe een ander omgaat met onprettige gedachten kunnen ze van elkaars denk- en gedragspatronen leren

Aan de hand van verschillende casussen leren de leerlingen tijdens deze activiteit hoe om te gaan met tegenslagen. Wat doe je als je kat net is overleden en als je tot overmaat van ramp het schooljaar niet hebt gehaald?

Testen

Van de verschillende activiteiten heb ik eerst prototypes gemaakt. Deze zijn intern getest om ze uiteindelijk bij de doelgroep te testen. De activiteit op dag 2, Back to the future, was onderdeel van mijn afstudeeropdracht bij Studio Z. Deze heb ik samen met Janko drie keer op Het Stormink in Deventer met tweedeklassers uit VMBO getest en een keer met docenten op een groot cultuureducatie festival genaamd Festival WOEST in Zwolle. De activiteiten op dag 1, 3 en 4 heb ik samen met docent Teodora Ionescu getest bij drie verschillende eersteklassers uit het VMBO op Het Stormink in Deventer.

De leerlingen en docenten reageerden erg enthousiast!

En tegelijkertijd zagen we diverse verbeterpunten om de activiteiten nog impactvoller te maken. De verkregen feedback gaan Janko en ik binnenkort verwerken. Na veel brainstormsessies, prototypes, testen en nog meer testen zijn de activiteiten bijna afgerond. De laatste aanpassingen worden gedaan zodat de projectweek in het voorjaar van 2023 van start kan gaan.

Super gaaf!